Окуу китептери – Кыргызстандын өнөкөт көйгөйү!
Жыл сайын сентябрь айында жаңы окуу жылынын башталышы менен өлкөдө окуу китептерине байланыштуу ызы-чуу жаралууда. Мектептерде окуу китептеринин жетишсиздиги көкөйгө тийип, ата-энелер базарлардан эски же жасалма нускадагы китептерди аргасыздан сатып алышат. Бара-бара нааразычылык басаңдаганы менен, кийинки окуу жылында китептер кайрадан ата-энелерди түйшүкө салып, бул маселе "Чубактын кунундай" чубалып, чечилбей келет.
Билим берүү жана илим министри Д.Кендирбаеванын айтуусу боюнча, мурдагы министр К.Иманалиев окуу китептерине байланыштуу кырдаалдан улам кызмат орду менен кош айтышкан. Учурдагы министр окуу китептери боюнча маселе чечилгенин парламентке жана министрлер кабинетине билдирип, 2023-жылы окуу китептерин сатып алууга жана нускалоого бюджеттен бөлүнгөн акча (152 миллион сом) толугу менен өздөштүрүлөөрүн билдирди. Министр ошондой эле Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлигинин алдында окуу китептерин экспертизадан өткөрүү, ижарага берүү жана окуу китептерин басып чыгаруу менен алектене турган бөлүм түзүүнү ("Мектеп" басмасы) пландоодо.
Биз жаңы окуу жылын күтпөстөн, мектептин окуу китептери боюнча маселени кайрадан талкуулоону чечтик. Талкуу – жеке менчик "Кутаалам" басмасынын жетекчиси – окуу китептери менен иштөөдө көп жылдык тажрыйбасы бар Жапарова Бегайым Бакасовна менен болду.
Суроо: Учурдагы окуу китептерине байланышкан көйгөйдү кандай баалайсыз? Билим берүү жана илим министрлигинин азыркы жетекчилиги көрүп жаткан чаралар жардам бере алабы?
Жооп: Биринчиден, 2023-жылы өлкө жетекчилиги мектептин окуу китептерине мурдагыдан да терең көңүл бурганын белгилей кетүү керек. 2023-жылы мамлекет окуу китептерин басып чыгарууга кеткен чыгымдарды 152 миллион сомго чейин көтөргөн (мурунку жылдары 120 миллион сом болгон). "Учкун" басмаканасы ири көлөмдөгү басма материалдарын, анын ичинде окуу китептерин басып чыгара турган жаңы полиграфиялык жабдууларды алды.
Көрүлгөн чараларга карабастан окуу китептеринин абалы абдан тынчсыздандырат. Билим берүү жана илим министрлигинин ойлонулбаган саясатынан улам 2024-жылы окуу китептери боюнча абал курчушу мүмкүн.
Суроо: Сиздин тынчсызданууңуздун себеби эмнеде?
Жооп: Кооптонуунун эки себеби бар – окуу китептеринин саны жана сапаты. Мен мектептерди окуу китептери менен сан жагынан камсыз кылуудан баштайын. Билим берүү жана илим министрлигинин жетекчилиги окуу китептери менен камсыздоо 74% түзөөрүн билдирди. Чындыгында бул көрсөткүч бир топ төмөн, айрым сурамжылоолор боюнча мектептерде (шаардык, айыл жерин айтпаганда да) окуу китептери менен камсыздоо 50% араң жетет.
Келиңиз, эсептеп көрөлү. Бүгүнкү күндө Кыргызстанда дээрлик 1,5 миллион мектеп окуучусу бар, орто эсеп менен бир мектеп окуучусу (министрдин маалыматы боюнча) жылына 12 окуу китебин колдонушу керек. 1,5 миллион мектеп окуучуларын 12 окуу китебине көбөйтсө, 18 миллион окуу китеби болот. Тактап айтканда, жыл сайын мектеп окуучуларынын колунда 18 миллион китеп болушу керек!!!
Министрликке ишенсек (74% камсыздалган), анда өлкөдө 4,7 миллионго жакын окуу китептери жетишсиз, ал эми реалдуу абалдан алсак (50% камсыз кылуу) өлкөдө 9 миллион окуу китеби жетишсиз. Башкача айтканда, орто эсеп менен ар бир окуучунун колунда окуу китептеринин жарымы гана бар. Анан кантип сапаттуу билимге жетүүнү самайбыз? 2025-жылы Кыргызстан PISA (мектеп окуучуларына билим берүүдөгү жетишкендиктерин эл аралык баалоо) сынагына катышат. Окуу китептери боюнча мындай өксүк менен биз 2006- жана 2009-жылдардагыдай эң акыркы орунда калып калышыбыз толук ыктымал.
Эми эсептеп көрөлү, жылына канча окуу китеби жаңыланышы керек? Бардык окуу китептеринин кеминде 33%ы (же 6 миллионго жакын окуу китептери), анткени Кыргыз Республикасынын Улуттук стандартына - KMS 1303:2023 "Мектепке чейинки, мектеп, башталгыч, жалпы орто билим берүү, орто жана кесиптик жогорку билим берүү үчүн окуу басылмалары " боюнча окуу китебинин колдонуу мөөнөтү 3 жыл.
Эми карап көрөлү, акыркы үч жылда канча жаңы окуу китептери жарык көрдү? 2021-жылы 330 миңге жакын, 2022-жылы 127 миңге жакын, 2023-жылы Билим берүү жана илим министрлиги 740 миңге жакын окуу китептеринин нускасы тууралуу кабарлады, бирок бул окуу китептеринин ичинен бүгүнкү күндө окуу жылынын биринчи жарымы аяктагандан кийин анын бир бөлүгү гана басылып чыкты.
Бул цифралар окуу китептери менен сан жагынан камсыздоо маселеси чечиле электигин айгинелейт. Анын үстүнө демографиялык кырдаалга байланыштуу бул көйгөй жылдан жылга күчөй берет. Эгерде 2023-жылы мектеп окуучуларынын саны 1,5 миллионго жакын болсо, 2030-жылга карата алар кеминде 2 миллион, балким андан да көп болот, анткени расмий статистика боюнча өлкөдө жыл сайын кеминде 150 миң бала төрөлөт. Ошого жараша окуу китептерине болгон муктаждык геометриялык прогресс түрүндө өсүп, окуу китептерин кайра чыгаруу үчүн миллиарддаган сомдук бюджеттик каражат талап кылынат.
Кыргызстан үчүн мындай чыгымдарды көтөрүү реалдуубу? Дөңгөлөктү кайра ойлоп табуунун кереги жок – башка өлкөлөрдүн тажрыйбасын караңыз. Мисалы, Эстония, Казакстан. Бул өлкөлөрдө окуу китептери менен камсыз кылуу маселеси эбак эле эстеринен чыккан, ал жакта башка деңгээлдеги көйгөйлөр – олуттуу убакытты жана финансылык чыгымдарды талап кылган санариптик окуу китептерин иштеп чыгуу аракетин көрүшүүдө.
Суроо: Эми окуу китептеринин сапатына өтөлү. Үчтүк белгилүү: Окуучу-Мугалим-Окуу китеби. Көпчүлүктүн пикири боюнча, окуучунун билим сапаты мугалимдин ишинин сапатына жана окуу китебинин сапатына көз каранды. Сиздин оюңузча окуу китептеринин сапаты кандай?
Жооп: Окуу китеби – мугалимдин ишиндеги негизги куралы жана жардамчысы болуп саналат. Ал эми бул курал сапатсыз болсо, анда мугалим сапаттуу билим берүү натыйжаларына жетиши кыйын. Окуучу үчүн окуу китеби – маалыматтын негизги булагы жана окуу куралы болуп саналат. Башкача айтканда, окуу китебисиз окуунун оң натыйжаларга жетишүүсү мүмкүн эмес. Интернет окуу китебин алмаштыра алат деген пикир терең жаңылыштык.
Албетте, окуу китеби сапаттуу болушу керек. Президент Садыр Жапаров "Учкун" басмаканасында болгон иш сапарынын алкагында чыгарылып жаткан продукциянын, анын ичинде окуу китептеринин сапатына көңүл буруу керектигин айтты.
Ал эми окуу китебинин сапаты деген эмне? Биринчиден, сапат – окуу китебинин мектептеги билим берүүнүн Мамлекеттик билим берүү стандартына ылайык келиши менен аныкталат. 2022-жылдын 22-июлунда Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинети жаңыланган стандартты бекитти.
Мамлекеттик билим берүү стандарттары такай жаңыланып турат, анткени убакыттын өтүшү менен илимде, коомдо, экономикада өзгөрүүлөр болуп жатат, ошого жараша кадрларды даярдоого болгон мамиле жана талаптар да өзгөрүшү керек. Бир нече ондогон жылдар мурда буйрукчул-административдик экономикада окуткан нерсе бүгүнкү күндө базар экономикасына ылайыктуу эмес. Эгерде мурда бизге маалыматты механикалык түрдө жаттап калууга үйрөнсөк, эми биз ойлонууну, түшүнүүнү жана билимди жашоодо колдонууну үйрөтүшүбүз керек. Учурдагы мектептик билим берүүнүн Мамлекеттик стандарты мектеп окуучуларынын негизги компетенцияларын: маалыматтык, социалдык жана коммуникативдик, өзүн-өзү уюштуруу жана көйгөйлөрдү чечүү компетенттүүлүгүн өнүктүрүү милдетин коёт. Мектептеги окуу китептери бул компетенцияларга ээ болууга жардам бериши керек.
Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан бекитилген окуу китептери бул компетенцияларды өнүктүрүүгө жардам береби? 2023-2024-окуу жылына сунушталган окуу китептеринин тизмегин карап көрөлү, анда кыргыз тилдүү мектептер үчүн 184 аталыштагы окуу китептери жана орус тилдүү мектептер үчүн 213 аталыштагы окуу китептери камтылган.
Таң калтырганы, бул тизмеден жыйырма же отуз жыл мурунку окуу китептерин табууга болот. Көптөгөн окуу китептери эскирген, заманбап талаптарга жооп бербейт жана 2022-жылы жаңыланган Мамлекеттик билим берүү стандартына ылайык келээри күмөн. Тизмедеги окуу китептерин чыгарган айрым басмалар азыр жок. Бирок, Билим берүү жана илим министрлиги өжөрлүк менен аларды тизмеге киргизип, мугалимдердин арыздарына, ата-энелердин нааразычылыгына карабай мектептерге башка китептерди колдонууга тыюу салууда.
Эми ойлонуп көрүңүз: ушундай окуу китептери менен билим берүүнүн сапаты жогорулайт деп күтсө болобу? Айтмакчы, кээ бир мектептердин китепканаларында окуу китептеринин кутусу ачылбаган боюнча сакталып турат, мугалимдер аларды колдонгусу келбейт, алар мугалимдерге да, окуучуларга да пайдасыз. Бир эле алар үчүн гана эмес, мындай окуу китептери Мамлекеттик билим берүү стандартында коюлган милдеттерди аткарбагандыктан, мамлекет жана коом үчүн эч нерсеге жараксыз. Өкүнүчтүүсү, бюджеттик акчанын жүз миллиондогон сому ушундай арзыбаган окуу китептерине жумшаууда.
Суроо: Үстүбүздөгү окуу жылында кайсы окуу китептерин басып чыгаруу керектигин ким жана кантип аныктайт?
Жооп: Жыл сайын сатып алуу жана жүгүртүү үчүн окуу китептеринин аталыштарын тандоо Билим берүү жана илим министрлигине жүктөлөт.
Басып чыгарууга сунушталган, окуу китептеринин тизмесине кирген китептерге уруксат берилет. Ал эми тизмеге кирүү үчүн окуу китептери төрт түрдүү экспертизадан өткөрүлөт: илимий, илимий-педагогикалык, дискриминацияга каршы жана гендердик, практикалык жана педагогикалык (апробация) (Экзамендерди өткөрүүнүн жана гриф коюунун тартиби Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлигинин 2022-жылдын 24-июнундагы № 1257/1 буйругу менен бекитилген). Билим берүү жана илим министрлигине караштуу "Окуу китеп" мекемеси көз карандысыз эксперттердин маалымат базасын жүргүзөт, экспертиза уюштурат, жалпы корутунду берет (үч экспертизанын негизинде), андан кийин окуу китебин тестирлөөдөн өткөрөт, андан кийин окуу китеби сунуш кылынган окуу китептеринин тизмесине киргизилген. Бул иш бир нече жылдан бери уланып келе жатат.
2023-2024-окуу жылына кайсы окуу китептери министрлик тарабынан тандалып алынганын Билим берүү жана илим министрлигинен билип алганыңыз оң. Маселен, мурдагы жылдарда кыргыз тилдүү жана орус тилдүү мектептер үчүн бардык окуу китептеринин ичинен 4-6 гана аталыштагы окуу китептери басылып чыккан. Тандалып алынгандары өтөт төмөн.
Чынында, эң маанилүү суроо: бул окуу китептери мугалимдерге жана окуучуларга билим берүүнүн сапатын жогорулатууга жардам береби? Бул окуу китептери мектептик билим берүүнүн мамлекеттик билим берүү стандарттарында белгиленген компетенцияларга жетишүүгө жардам береби? Бул окуу китептери 2025-жылы PISA тапшырууга даярданууга жардам береби?
Парламенттик талкууга катышкан бирөө бюджеттин окуу китептерине жумшалуучу чыгымын жылына бир миллиард сомго чейин көбөйтүүнү сунуштады. Албетте, миллиард сом же андан да көп акча коротсоңуз болот. Бирок, кандай сапаттагы, кайсы окуу китептерине? -деген суроо туулат.
Суроо: Окуу китептеринин сапаты боюнча да министр тарабынан маселе көтөрүлдү. Министр Билим берүү жана илим министрлигинин курамында окуу китептери боюнча департамент түзүүнү сунуштап жатат, ал окуу китептерин экспертизадан өткөрөт, окуу китептерин ижарага берүү маселелери менен алектенет жана басма иштерин жүргүзөт, башкача айтканда, окуу китептерин иштеп чыгат.
Жооп: Билим берүү жана илим министрлиги өзүнүн карамагындагы "Окуу китеп" жана "Жаңы китеп" мекемелери аркылуу окуу китептерин экспертизадан өткөрүү жана ижарага берүү маселелерин азыр деле колго алууда. "Жаңы китеп" 2017-2018-жылдары 5-6-класстар үчүн эл аралык уюмдардын колдоосу менен иштелип чыккан окуу китептерин бир нече жылдан бери ижарага алып келет. Бул таза коммерциялык иш. Мен түшүнүгүмдө, бул эки мекеме биригип, Билим берүү жана илим министрлигинде бөлүм түзүүнү көздөп жатышат. Ошондой эле, министр белгилегендей, министрликте окуу китептерин иштеп чыга турган "Мектеп" басмасы түзүлөт.
Анан негизги суроо жаралат: департаменттин же басманын түзүлүшү окуу китептеринин сапатын жогорулатууга жардам береби? Бул дагы бир жолу бюджеттик акчаны ысырап кыла турган долбоор болуп калбайбы? Билим берүү жана илим министрлиги бир колу менен окуу китептерин иштеп чыгып, экинчи колу менен экспертиза жүргүзө турган болсо, бул кызыкчылыктардын кагылышы эмеспи?
Көп жылдык тажрыйбасы бар басма үйүнүн жетекчиси катары айта алам, басма иши (издательство) – бул китепти басмаканага даярдап берүү – бир гана авторлор менен эмес, илимий, техникалык жана көркөм редакторлор, графикалык дизайнерлер, корректорлор, макет жана монтаждоо боюнча адистер, иллюстраторлор жана башка адистер менен иш алып бара турган өтө түйшүктүү иш. Мына ушундай процесстерден өткөндөн кийин гана китеп "Учкун" басмаканасына басууга, нускалоого келип түшөт. Демек, басма иши коммерциялык иш, аны бюджеттик акча менен жасабаш керек.
Билим берүү жана илим министрлиги коммерциялык иш менен алектенип, ага бюджеттик миллиондогон акчаларды коротууга укугу барбы? Же болбосо Билим берүү жана илим министрлигинин милдети: "Билим берүү жөнүндө" мыйзамда жана Билим берүү жана илим министрлиги жөнүндө жободо каралган билим берүү тармагындагы мамлекеттик саясатты ишке ашыруу жана калыптандыруубу.
Жакында кабыл алынган "Билим берүү жөнүндө" мыйзамда мамлекет жана Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан окуу китептерин басып чыгарууга шарттар түзүлүп, мугалимдерге окуу китептерин тандоо укугу берилген жоболор камтылган. Бул тууралуу 4-декабрда Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин Төрагасы Акылбек Жапаров да коомчулук менен болгон жолугушууда билдирди. Ошого карабастан, азырынча Билим берүү жана илим министрлигинин аракеттери мыйзамга жана өлкө жетекчилигинин билдирүүлөрүнө каршы келүүдө.
Суроо: Окуу китептеринин сапатын жогорулатуу үчүн эмне кылуу керек деп ойлойсуз?
Жооп: Окуу китептеринин сапатын жогорулатуу үчүн мугалимдерге окуу китептерин тандоо мүмкүнчүлүгүн берүү зарыл. Көптөгөн өлкөлөрдө окуу китептерин мугалимдер жана мектептер тандайт. Бир предмет боюнча сунуш кылынган окуу китептеринин тизмеси (Казакстандагыдай) үчтөн сегизге чейин же (Эстониядагыдай) андан көп окуу китептерин камтыйт. Бул өлкөлөрдө китеп жарманкелери байма-бай өткөрүлүп турат, анда басма үйлөрү жаңы окуу китептерин сунуштап, мугалимдер аларды тандап, андан соң мектептер же жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары окуу китептерине заказ беришет. Мугалимдердин тандоо укугу басып чыгаруучулардын ортосунда чоң атаандаштыкты жаратат, бардыгы окуу китептерин жакшыртууга аракет кылып, алардын жеткиликтүүлүгү көбөйүп, баасы төмөндөйт.
Биздин мугалимдердин андай укугу жок. Алар Билим берүү жана илим министрлиги белгилеген окуу китептерин гана колдонууга милдеттүү. Көпчүлүк предметтер боюнча министрлик бир же, эң көп дегенде эки окуу китебин көрсөтөт. Анын үстүнө мындай анахронизм да бар - окуу китебине гриф коюу. Грифсиз окуу китебин нускалоо мүмкүн эмес, бул мектептерде жаңы окуу китептеринин пайда болушуна чоң тоскоолдуктарды жаратат. Мисалы, Эстонияда Билим берүү министрлиги окуу китебин сынактан өткөндөн кийин өзүнүн реестрине киргизет.
Окуу китептери көз карандысыз экспертизадан гана өтүшү керек. Окуу китептеринин сапаты үчүн авторлор жана басма үйлөрү өздөрү жооп бериши керек. Эстонияда окуу китеби сапатсыз болсо, каалаган керектөөчү басма үйүн сотко бере алат.
Кыргызстанда сапаттуу окуу китептерин түзүүгө жөндөмдүү авторлор жетиштүү. Бирок, Билим берүү жана илим министрлиги авторлорду министрликке автордук укугунан баш тартууга мажбурлагандыктан, көптөгөн авторлор жаңы окуу китептерин түзүүгө кызыкдар эмес.
Суроо: Өлкөбүздө окуу китептери боюнча өнөкөт көйгөй чечилет деп ишенесизби?
Жооп: Чынын айтсам, бул маселеге оптимисттик көз карашта болуу кыйын, окуу китептеринин маселеси 30 жылдан ашык убакыттан бери чечиле элек. Бирок, чечим табылат деп ишенем. Мунун үч себеби бар.
Биринчиден, өлкө жетекчилиги окуу китептеринин көйгөйүнө болуп көрбөгөндөй көңүл буруп, бул максаттарга бюджеттен эбегейсиз каражат бөлүп, жылдан-жылга каржылоону көбөйтүүдө.
Экинчиден, көптөгөн мамлекеттер ушундай оор кырдаалды башынан өткөрүштү, бирок алар аны чече алышты. Демек, биз да аны чечүүгө кудуретибиз жетет. Анын жолун биз Эстония, Казакстан сыяктуу мамлекеттерден үйрөнүшүбүз керек.
Үчүнчүдөн, "Билим берүү жөнүндө" жаңы мыйзам чоң үмүт берет. Анда өлкөнүн башкы максаты – билим берүүнүн сапатын жогорулатуу, ал үчүн сапаттуу окуу китептери болушу керектиги айтылган. Мыйзам прогрессивдүү жоболорду, анын ичинде окуу китептерин басып чыгаруунун шарттарына тиешелүү жоболорду камтыйт. Окуу китептери боюнча абал жөнгө салынат деген үмүт бар.
Суроо: Маегиңиз үчүн рахмат! Кыязы, биз окуу китептерине байланышкан маселелерди талкуулоону уланта бермекчибиз, анткени бул өтө оор көйгөй мектеп окуучуларына жана алардын ата-энелерине тиешелүү, бул болсо биздин миллиондогон жарандарыбыз.
Жооп: Окуу китептери боюнча көйгөйлөрдү чечүүдө дагы кандай тоскоолдуктар болуп жаткандыгы жана бул кырдаалды кантип чечүүгө боло тургандыгы тууралуу пикиримди бөлүшүүгө даярмын. Бул маселени кийинки маектерде терең талкууласак болот.
