Канткенде ата-эне өспүрүмдөрдүн өз жанын кыюусун алдын ала алат

ЮНИСЕФтин адистери, өспүрүм курактагы депрессия жана тынчсыздануу сыяктуу психикалык ден соолук көйгөйлөрү, айрыкча кыздар арасында 15 жашта эң жогорку чегине жете турганын белгилешет. Дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмунун (ДСУ) маалыматы боюнча, өспүрүмдөр арасында ден соолугуна зыян келтирүү жана өзүн-өзү өлтүрүү коркунучу өтө жогору.

Ички иштер министрлигинин маалыматы боюнча Кыргызстанда 2024-жылдын төрт айында 36 бала өз жанын кыйган. Өткөн жылга салыштырмалуу өз жанын кыюу фактыларынын өсүшү 20%ды түзгөн. Өспүрүмдүн кандай жүрүм-туруму ата-энелер үчүн коңгуроо болушу керек? Үй-бүлөдө каргашалуу окуя болбошу үчүн балага кантип тарбия берүү керек? Бул тууралуу Республикалык психиатрия жана наркология борборунун жашы жете электерге медициналык-психологиялык жардам көрсөтүү бөлүмүнүн башчысы Тинатин Сагымбаева айтып берет. Мындан тышкары, окуу жана маалыматтык материалдар пайдаланылды.

Көңүл буруңуз! Кыргызстанда балдар жана өспүрүмдөр үчүн анонимдүү 111 номери аркылуу акысыз жардам кызматы иштейт.

- Эмне үчүн өспүрүмдөрдүн өзүн-өзү өлтүрүү темасын талкуулоо маанилүү?

- Бул глобалдык көйгөй. Анын үстүнө Кыргызстанда акыркы убакта өз жанын кыйгандардын саны көбөйдү. Эмне үчүн бул тууралуу сүйлөшүү маанилүү? Анткени өспүрүм тобокелдик топко кирет. Ал үчүн коркунучтуу жүрүм-турум нормалдуу көрүнүш. Демек, өзүн-өзү өлтүрүү тууралуу ойлор мезгил-мезгили менен ага келип турат. Анын кандай өспүрүм экенин, анын мүнөзүн жана жүрүм-турумун, өзүн кандай алып жүрүшү мүмкүн экенин биле албайбыз. Деги эле, ал сизге ага көңүл буруу керек экенин көрсөткүсү келсе дагы, биз процесстин өзүн көзөмөлдөй албайбыз.

"Балким, ал жөн гана өзүнө көңүл бурдургусу келди" - бул көп айтылган фраза. Бул сөз чындап эле эч кандай көйгөй жок дегендей угулат. Бирок көңүл буруу зарыл болсо, анда чечилиши керек болгон кандайдыр бир көйгөй бар.

Бала өзүн-өзү өлтүрүүнү каалабашы мүмкүн, бирок процессти көзөмөлдөө мүмкүн эмес болуп калат. Бул кооптуу. Өспүрүмдөрдүн мээси жетилген эмес, муну алдын ала айта албайт. Өспүрүмдөрдө өзүн-өзү өлтүрүү мүмкүнчүлүгү бир топ жогору.

- Көп адамдар өзүн-өзү өлтүрүүнү пландаштыргандар ал ишти унчукпай эле жасайт дешет. Ал эми аны ачык айтып жаткандар жөн гана экиленип жатышат жана эч качан өз жанын кыйбайт деген ойдо болушат.

- Андай эмес. Баары индивидуалдуу. Дагы бир жолу кайталайм: көңүл бурдуруу үчүн өзүн-өзү өлтүрүү аракеттерин жасоо, эч кандай көйгөй жок дегенди билдирбейт. Ар кандай суицид тенденциялары, ниеттер, ойлор, сөздөр, тамашалар, ушул сыяктуу нерселер тигил же бул көйгөйдүн белгиси.

Эгер адам бул тууралуу ачык айтпаса, анда ал жөн гана башка баарлашуу форматына ээ экенин билдирет. Балким, ал бир жыл же бир жарым жыл ичинде белги берген, бирок оозеки айткан эмес. Бирок, түшүндүрүү иштери болбогондуктан буга көңүл бурулган эмес.

Суицид тууралуу айткан адам көңүл бурууга муктаж жана чындыгында эле анда өзүн-өзү өлтүргүсү келген ойлор болуп, бул аракетке барышы мүмкүн. Бул башкарылгыс реакция болушу ыктымал.

Эч кандай шартта бул мифке таянууга болбойт. Эгер бул тууралуу уксак, бул этият болууга себеп.

- Депрессиядан башка өз жанын кыюунун себептери эмнеден улам келип чыгат?

- Психикалык бузулууларданбы? Кайсы бир заттарды колдонуу. Көптөгөн суициддер ушундан улам болот. Башкача айтканда, бул галлюцинациялар, психоздор... Акылга сыйбаган компонент кандайдыр бир ички жеке тажрыйбалардан келип чыгат. "Үндөр угулган" учурлар болот. Мисалы, бир окуя болгон: бир бейтап телефон чалып, үйдө жалгыз экенин, бирок эки адамды көрүп жатканын, алар терезеден секиришин айтканын, бирок ал бешинчи кабатта жашаганын билдирген. Мындай учурларда, тез жардам чакыруу керек.

Алкоголдук ичимдиктерди жана күчтүү фармацевтикалык дарыларды ичип алган кыз өз жанын кыюуга аракет кылган факты катталган. Ал терезеден секирүүгө аракет кылып, бирок тайгаланып бөлмөгө кулап түшкөн. Андан кийин ал эмне болгонун аңдап, анан тополоң башталган. Ал апасына телефон чалып, экөө бизге жардам сурап келишкен.

Өзүнүн клиникалык көрүнүшү, галлюцинатордук сүрөтү бар жана сени барып бир нерсе кылууга үндөгөн үндөр угулуш мүмкүн болгон психикалык бузулуулар да кездешет.

- Мен, мисалы, бир кыз начар баа алып калганы үчүн өз жанын кыйган окуяны билем.

- Бул ата-эненин катаал тарбиясы. Балага болгон сүйүүлөрү анын алган баалары аркылуу гана айтылат. Бала башынан эле түшүнөт: ата-энемдин сүйүүсүнө ээ болуш үчүн белгилүү бир критерийлерге жооп беришим керек. Эгерде жооп бербесем, анда мен эч нерсеге татыксыз, керексиз, пайдасыз жана жашоого татыксыз адаммын.

Же ата-эненин өзүндө адекваттуу баалоо жок, айталы, өз баласын жазалоо үчүн 12 саатка тизе бүктүрүп отургузуп коет. Бул учурда, албетте, бала ар дайым коркуп жашайт. Тарбия берүүнүн үстөмдүк кылган тирандык түрү каргашалуу кесепттерге алып келет. Мунун баары депрессияга, натыйжада өзүн-өзү өлтүрүүгө жол ачат.

- Депрессия дээрлик сөзсүз боло турган нерсеби?

- Ооба. Бирок бул канчалык аң-сезимдүү? Депрессия маскировкаланган да болот (маскаланган депрессия, жашыруун, соматташтырылган, "депрессиясыз депрессия") – бул депрессия, анда маанайдын жоктугуннун белгилери кээ бир соматикалык симптомдор же башка психикалык бузулуулар менен жашырылган (маскаланган). Бул жерде белгилердин үчилтиги айкын көрүнбөйт: мындай карасаң маанайы жакшы, адам физикалык жактан активдүү, кызыгуулары өзгөргөн жок. Бирок башка өзгөрүүлөр болот. Ар кандай варианттар бар: тынчсызданган-фобиялык, дипсоманиялык, алгиялык (алгиа - ар кандай локализациядагы оорунун жалпы аталышы), аноректикалык...

Аноректикалык вариантта - бир гана тамактануу жүрүм-туруму жабыркайт. Тынчсыздануу-фобиялык вариантта - тынчсыздануу жана коркуу пайда болот. Эч кандай апатияны сезбейсиң, бирок ар дайым тынчсыздануу абалында болосуң. Дипсомания сыяктуу вариант бар, мында алкоголдук ичимдиктерди ичүүгө болуп көрбөгөндөй тартылуу башталат. Бул алкоголдук көз карандылыкка окшош эмес, бирок кийинчерээк болот. Башында бул жан дүйнөнүн оорусун басаңдатууну каалоо менен башталат. Алгиялык вариантта туруктуу, өнөкөт оорутуу пайда болот: же белде, же көкүрөктө, андан кийин ашказанда, же башка жерде.

Эскерте кетейин, депрессияга диагноз коюудан мурун соматикалык патологияны жокко чыгаруу керек. Айталы, терапевтке текшерилип, жүрөктөгү оору эч кандай оору менен байланышпаганына ынангандан кийин, бул маселени психотерапевт же психиатрдын деңгээлинде чечсе болот.

- Суициддик жүрүм-турумдун белгилери кандай?

- Булар депрессиянын белгилери.

ДСУнун маалыматы боюнча, депрессиялык эпизод учурунда адам маанайдын чөгүүсүн (кайгы, кыжырдануу, боштук) сезет. Ал күнүмдүк иштерден ырахат алуу же кызыкдар болуу жөндөмүн жоготуп коюшу мүмкүн. Депрессиялык эпизодду кадимки маанайдын өзгөрүшүнөн айырмалоо керек. Депрессиялык эпизоддор күндүн көпчүлүк бөлүгүндө созулат жана жок дегенде эки жума бою дээрлик күн сайын пайда болот.

Төмөнкүлөрдү камтышы мүмкүн болгон депрессиянын башка белгилери да бар:

• көңүлдү бир жерге топтоонун төмөндөшү;
• күнөөлүү сезими же төмөн өзүн-өзү баалоо патологиялык сезимдери;
• келечекке болгон ишенимдин жоктугу;
• өлүм же өзүн-өзү өлтүрүү жөнүндө ойлор;
• уйкунун бузулушу;
• табиттин же дене салмагынын өзгөрүшү;
• катуу чарчоо же күчтү жоготуу сезими.

Депрессия адамдын жашоонун бардык чөйрөлөрүндө, анын ичинде башкалар менен баарлашуусунда, үйдө жана окуудагы иш-аракеттерин кыйындатат.

Өтө кооптуу учур бар - "жаркыраган мезгил" деп аталат, узак мөөнөттүү депрессияда маанайы жок болуп жүргөн адамдын маанайы заматта көтөрүлө баштаганы байкалат. Ал шайыр болуп калат, кайра адамдар баарлаша баштайт. Ошол эле учурда эч нерсе өзгөрбөгөндөй көрүнөт: ал дары-дармек терапиясына өткөн жок, көйгөйлөрүн чечкен жок, алар кандай болсо, ошол бойдон калды. Бул адам өз жанын кыюуга даярдыктарды аяктоо стадиясына жеткен мезгил болушу мүмкүн. Баары менен коштошуп, өзү жөнүндө жакшы элес калтырууга аракет кылат.

Капысынан эле адам күтүлбөгөн жерден буюм-тайымдарын бере баштайт, кандайдыр бир философиялык нерселерди айтып, өлүм темасында терең маек курат.

Селфхарм (өзүн-өзү зыян келтирүүнүн ар кандай формаларында байкалган өзүнө багытталган агрессия) депрессиянын да, суициддик жүрүм-турумдун да айкын белгилеринин бири болуп саналат. Денесиндеги кесилген, тамекиден күйгөн жерлер, кээ бир соккулардын издери, көгала.

- Өспүрүм бул аялуу темада кантип сүйлөшүү керек?

- Баланы маңдайыңа отургузуп алып: "Өзүңө кол салгың келеби?", "Ушунчалык алсызсыңбы?", "Мени же атаңды сүйбөйсүңбү?" деген суроолорду берген болбойт. Же болбосо: "Жок дегенде ата-энеңди аясаң боло, өзүңдү гана ойлойсуң", "Мунун баары биз сени өтө жакшы көрүп, сага ашыкча бергенибизден болуп жатат" деп айткан да туура эмес. Бул айтылбашы керек болгон сөздөр. Эч качан айыптабаш керек. Эгер кооптуу тенденциялар бар экенин байкасаңыз, мамиле түзүүгө аракет кылып, байланышып, баланы адиске алып барыңыз.

Эгерде биз суициддик жүрүм-турум жөнүндө сөз кыла турган болсок, убакытты текке кетирбеңиз, өзү өтүп кетет деп кайдыгерликке калтырбаңыз. Мүмкүн болушунча балаңызды алып, адиске кайрылыңыз. Бул көйгөйдү чечүүнүн эң натыйжалуу жолу.

Сиз ар дайыма балаңыздан минтип сурасаңыз болот: "Сени эмне тынчсыздандырып жатат?", "Өзүңдү кандай сезип жатасың?", "Жакшысыңбы?". Ошентип, ал өзү жөнүндө эмес, ал жөнүндө. "Жүр адиске баралы" деп айтуунун кереги жок, ага тандоо мүмкүнчүлүгүн берүү керек. "Эгерде өзүңүздү жаман сезип жатсаң, эмоционалдык жактан кыйын экениңди сезсең, биз ар дайым сизге жардам бере турган адамдарга кайрыла алабыз. Эгер мага айтуудан корксоң, анда кереги жок." Балаңыз сиз менен сүйлөшкүсү келбейби? Анда бар болгон күчүңүздү аны адис менен сүйлөштүрүүгө жумшаңыз. Буга аралашпайм, басым жасоого же башка нерсеге аракет кылбайм деп айтыңыз. Сен үчүн жакшыраак кыла ала турган, өзүңдү жакшы сезүүгө жардам бере турган адам бар экенин билдириңиз. Бул жерде бир гана чоң киши бар. Чоң адам башкаруунун ролу ага жүктөлгөнүн түшүнүшү керек жана бул биринчи кезекте өзүн-өзү башкара билүү керек.

Адистердин айтымында, бала үй-бүлөдөн тышкаркы, мисалы, жоопсуз сүйүү, теңтуштары менен болгон мамиледеги кыйынчылыктар, бейбаштык, өзүн төмөн баалоо сыяктуу факторлордон улам өз жанын кыюуга аракет кылса да, өспүрүмдүн чечими кайсы багытта өзгөрөөрүн аныктоодо ата-эне негизги ролду ойнойт.

- Кесипкөй жардам алуу жана дарылануу үчүн кайда кайрылуу керек?

- Республикалык психиатрия жана наркология борборуна. Бизде клиникалык диагностика бөлүмүндө өспүрүм психиатры бар. Адис карап көрүп анан корутунду чыгарат. Эгерде өзүн-өзү өлтүрүү аракети жасалган болсо, анда ооруканага жаткыруу милдеттүү болуп саналат. Эгерде бул кандайдыр бир эмоционалдык абалга алып келиши мүмкүн болсо, анда баланы ооруканага жаткыруу да сунушталат. Өзүн-өзү өлтүрүүгө карата жасалган кандайдыр бир аракет болсо, борбордо жатабы же жокпу, тандоо мүмкүн.

- Алар көбүнчө канча убакытка ооруканага жаткырылат?

- Орто эсеп менен 30-45 күнгө чейин. Мөөнөт кыскараак да болушу мүмкүн. Бирок бизде өспүрүмдөр бөлүмдөрү жок, бизде кичинекей балдар бөлүмү бар, ал эми чоңдор бөлүмүндө 14 жаштан жогоркулар үчүн өспүрүмдөр жатат.

- Бала дарыланып, үйүнө кайтып келди дейли. Үйдө кандай аракететр болушу керек?

- Бала дарыланып жатканда ата-эне да байланышып, анын себеби эмне болгонун, нааразычылык эмнеде болгонун, өспүрүмгө эмне керек экенин өздөрү үчүн түшүнүшү керек. Балким, бул үй-бүлө менен такыр байланышы жок, бирок кандайдыр бир тышкы факторлордон улам болгондур. Ал эми ата-эне муну туура эмес кабылдап, өзүн күнөөлүү деп эсептеп жүргөн болуушу ыктымал. Ал психотравманы башынан өткөрө баштайт. Өз жанын кыюуга болгон аракет - ар бир адам үчүн оор жаракат келтирген окуя.

Көбүнчө кандай балдар депрессияга кабылышат? Тынчсызданган, шектүү, ашыкча корголгон, алардан көп нерсе күтүлгөн, чоң жоопкерчилик артылган балдар. Ата-эне бул дүйнөдө баласына бере турган эң негизги нерсе – чексиз сүйүү, коопсуздук жана колдоо сезими.

Бала ата-энесини аны бир нерсе үчүн баалабай турганын, жакшы окуунун кереги жок экенин, жакшы мамиле кылуу үчүн жумасына үч жолу тазалануунун кереги жок экенин түшүнөт.

Кеп салыштырмалуу нормалдуу жагдайлар жөнүндө болуп жатканын белгилей кетейин. Биз үй-бүлөлүк зомбулук болгон жагдайларга токтолгон жокпуз. Анткени, эч кандай учурда баланы физикалык күч колдонуу менен тарбиялоонун кереги жок. Ошондой эле, балаңызды башына жаракат алышы мүмкүн болгон спорт түрүнө жибербеңиз.

Балаңызга кош билдирүүлөрдү бербөөгө аракет кылыңыз (адам карама-каршы көрсөтмөлөрдү же сигналдарды алган психологиялык манипуляциянын бир түрү). Бул адамдын психикасына катуу таасир эткен нерсе. Ата-эне мисалы мындай дейт: "Ооба, бар, бар, бара бер", "Каалаганыңды кыл". Оозеки түрдө сиз бир нерсени айтасыз, ал эми интонация - башка. Бул бала эч качан коопсуздук болбогонун, анда колдоо жок экенин көрсөтүп турат. Ал ар дайым сиз азыр кандай реакция бересиз, ал эмнени угушу керек экенин жетектеп турушу керек. Мындай балдар абдан тынчсызданган адам болуп чоңоюшат, алар башкаларды абдан жакшы сезип, түшүнүшөт. Булар боорукер адамдар болот, анткени алар одоно айтканда, ата-энесинин тымызын кыймылдарына көнүп калган.

Менин жеке пикирим: берешендик менен мактаңыз, ашыкча болсо дагы коопсуз сезимин бериңиз. Анткени бул нерселер берилбесе, эртеби-кечпи бала аны издейт. Бул эмнеге алып келиши башка суроо.

- Өзүн-өзү өлтүрүү жүрүм-турумун кантип алдын алса болот? Же бала депрессияга кабылган болсо, анда өзүн-өзү өлтүрүү ойлору болобу?

- Депрессия - жүз пайыз өзүн-өзү өлтүрүү жөнүндө ойлор эмес. Кээ бир адамдарда бар, кээ биринде жок. Кээ бир адамдар үчүн дароо, башкалары үчүн узак убакыттан кийин болот.

Жалпыга маалымдоо каражаттарында, кинодо, адабиятта кээ бир психоэмоционалдык абалдар, психоактивдүү заттарды колдонуу романтикалаштырылганын белгилегим келет. Мунун баары өспүрүмгө таасирин тийгизет. Сырттан эч кандай маалымат албашы үчүн аны тышкы дүйнөдөн чектей албайбыз.

Алдын алуу үчүн адам менен түз сүйлөшүүдөн пайда жок: өзүн-өзү өлтүрүү жакшы чечим эмес, бул жаман дегендей. Биз өзүн-өзү өлтүрүү жөнүндө ойлор пайда болгон кырдаалдарды жаратпашыбыз керек. Дагы бир жолу айтам: балаңар үчүн мүмкүн болушунча коопсуз шарттарды түзүшүңөр зарыл. Бала силер аны кандай болсо ошондой жакшы көрөрүңөрдү, жасаган аракеттерине карабастан кабыл аларыңды түшүнүшү керек.

Эмне үчүн өз жанын кыюу дагы эле көп кездешүүдө? Бала кырдаалды адекваттуу баалай албайт жана ата-энесинин реакциясынан абдан коркот: мен аябай корком, аларды капа кылгандан көрө өлгөнүм артык. Балага ашыкча авторитардык, катаал фигура болуунун кереги жок. Бизде болгон үй-бүлөлүк иерархия күчтүү эмоционалдык байланышты камсыз кылбайт: сен ар дайым ата-энеңдин алдында жакшы гана адам болушуң керек, өзүңдү башка жагынан көрсөткөнгө жол жок.

Балаңызга ал оор кырдаалга туш болсо, сиз аны соттобой турганыңызды түшүнө тургандай шарт түзүп берүү маанилүү. Эгер ал жаман иш кылса, аны милицияга өткөрүп берем деп коркутпаңыз. Аны башкалар менен салыштырбагыла: карачы, Кайыргүл инилери, сиңдилери бар болгонуна карабай жакшы окуйт, баарына жетишет, сен жалгыз болсоң да, эч нерсе кылбайсың. Сизде балаңыздан күтүлгөн жеке муктаждыктарыңыз болушу мүмкүн, бирок алар сиздин муктаждыктарыңыз экенин түшүнүшүңүз керек, бала аларды канааттандырбашы зарыл.

Болгону балага балагатка чейинки жана балагатка жеткен мезгилдерде эң коопсуз шарттарды түзүп берүү керек. Позитивдүү нерселерди кубаттаңыз, терс нерсеге көңүл бурбаңыз. Мен инфантилдүү урушчаакты (эмоционалдык туруксуздук менен коштолгон импульсивдүүлүктү күчөткөн инсандын түрү) тарбиялоо керек деп айткан жокмун. Бирок сүйбөй койгонго караганда, ашыкча сүйгөн жакшыраак. Ашыкча көзөмөлдөөнүн кереги жок, мисалы, ал жакка барба, андай кылба дегендей, түшүнүү жана сүйүү сезимин берүү маанилүү.

Бул нерселер ата-эне өзүн-өзү түшүнгөндө гана мүмкүн болот. Эң жакшы алдын алуу - ата-эненин өзүнүн психотерапевтке кайрылуусу. "Ар кимде кыйынчылык болот, анткени ар кимдин ата-энеси бар " деген кеп бар. Баарын ата-энеге түртүп салгандан алыспыз. Биз тарбиябызга жараша реакцияларды, жүрүм-турум үлгүлөрүн жана ой жүгүртүүнү калыптандырабыз.

- Өспүрүмдөрдүн өз жанын кыюу темасында кандай булактарды жана ресурстарды колдонгон туура болот?

- Мен ЮНИСЕФтин, Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмунун материалдарын жана илимий далилдер тизмеси бар башка материалдарды сунуштайт элем.